Jan Kjærstads "Berge" - og kritikken.

Jan Kjærstad har skrive ein roman som får ein til å tenkje på terrordåden på Utøya, og kanskje vel så mykje på Orderudsaka. Ein framståande AP-politikar, Arve Storefjeld, blir myrda på hytta si saman med kona, dottera, hennes sambuar og den vesle dottera hans. Eks-kjærasten til dottera, Nicolai Berge, også han tilknytt Arbeidarpartiet, blir sikta for drapa.

Det er tre forteljarar i romanen. Først Ine Wang, ein journalist som tek kontakt med Berge og intervjuar han nokre dagar etter hendinga. Ho har skrive ein biografi om Storefjeld som snart skal publiserast, så samstundes som ho er sjokkert over drapa, ser ho at ho no har sjansen til eit gjennombrot. Denne delen er skriven i eit heseblesande språk som byggjer opp under karakteren og gjør ho truverdig, og det er denne delen forfattaren lykkast best med.

Deretter møter vi Peter Malm. Han er dommar i tingretten, og det er han som skal dømme i saka mot Berge. Malm er eksentrikar; ei blanding av eremitt og aristokrat. Kvalitetsmedviten, konservativ og anglofil, og med ei grunnleggjande mistru til eigne evner. Kjærstad går for langt i teikninga av denne karakteren; han blir for mykje av ein karikatur, og det er romanen ikkje tent med.

Alle dei tre hovudpersonane i romanen manglar tru på seg sjølv – dette i sterk motsetnad til den fjerde viktige karakteren, den drepne politikaren, som sto fram som ein bulldosar. 29 år gamle Nicolai Berge var fødd inn i den akademiske delen av sosialdemokratiet og hadde prøvd seg som forfattar utan stort hell. Han sørgjer over at forholdet til Gry Storefjeld tok slutt, men han er også forundra over at det i det heile tatt tok til. I retten vel han å teie, men han tek notatar i løpet av prosessen, som om han er i ferd med å gjøra saka til litteratur. Etter min smak er denne skildringa litt vel aparte; det er eit filosofisk dilemma her som forfattaren ikkje heilt klarer å kombinere med ei vellukka forteljing. 

Slik eg les romanen, er han godt tenkt, men ikkje like godt gjennomført. Dei tre hovudpersonane er små menneske med ein grunnleggjande tvil om seg sjølv, og det pregar vurderingane dei gjør. Ine Wang får sitt livs sjanse som journalist. Ho grip denne sjansen, men ho må også gjøra val som får konsekvensar for livet hennar og som bremsar karrieren som ho i utgangspunktet er så oppteken av. For Peter Malm kjem det som ei overrasking at han blir beden om å dømme i saka mot Berge; han ville ikkje tenkt at sjefen hans hadde så høg vurdering av kapasiteten hans. Når han mot slutten av kapitlet er i tvil om han skal gå inn for dømming eller frifinning, har Kjærstad klart å vise at denne tvilen heng saman med dei personlege føresetnadene hans. Berge vil ikkje forklåre seg for retten. Han var i nærleiken da drapa skjedde, og han har sett ting som kan byggje opp under ein annan versjon av hendinga. Valet står mellom å teie, passe inn i det biletet som media har teikna av han etter han blei sikta, og etter det han sjølv tenkjer – bli dømt, eller fortelje kva han har sett og bli frifunnen. Blir han dømt, har systemet vunne, og han har tru på systemet. Det ser ut som ein måte å ta samfunnsansvar på. Korleis det ender, får ikkje lesaren vite.

Eg har sans for Jan Kjærstad, først og fremst fordi han i høg grad er seg sjølv. Han er ein utforskande romanforfattar som ikkje følgjer spor etter andre. Han har ingen distinkt eigen stemme, og det trur eg kjem av at han tilpassar språket sitt etter prosjekta han er i gang med. Det er ikkje sikkert han er veldig opptatt av stil. Eg liker oppbygginga av denne romanen, og dilemmaa som blir handsama. Som i fleire andre av romanane til Kjærstad, er det element av kriminalroman her, og lesaren blir kjent med kva som har hendt, men ikkje med korleis det går. Problemet med romanen, er at han er overlessa. Spesielt dei to mannlege hovudpersonane blir for mykje av det gode. Eg tenkjer at konflikten, eller konfliktane i romanen ville blitt meir spennande, dersom han hadde stramma inn. «Less is more», heiter det, og spesielt dommaren blir så tydeleg skildra med alle sine sære trekk, at han ender opp med å bli utydeleg.

Eg synest altså at romanen ikkje er spesielt vellykka. Men det kan jo hende det er eg som er ein dårleg lesar òg. Kanskje er eg for sterk tilhengjar av det Øystein Rottem kalla «anorektisk prosa» da han melde ei novellesamling av Kjell Askildsen for om lag tjue år sia. Dette seier eg, fordi denne boka har fått ovasjonar frå ei nærmast einstemmig norsk presse. VG melde boka 17. august og konkluderte med at vi alt nå sto overfor vinnaren av bokhausten. Eg kan ikkje sjå at dei utbroderte karakterane har fått meldarane til å stusse i særleg grad, så dette er kanskje innafor? Eller er aviskritikarane overopptekne av eige omdømme? Dette er den første framståande forfattaren som i romanform handsamar politisk terrorisme her til lands. Det er rosverdig i seg sjølv, og risikabelt å vera negativ til. 

Eg har ikkje svaret. Eg er uansett kritisk til at bokhausten er noko ein vinn eller tapar. Dessutan er eg av den oppfatninga at Jan Kjærstad er ein seriøs forfattar som fortener å bli tatt på alvor, og ikkje først og fremst bli utsett for skamros.