Ein brumunddøl (og ein til).

Det skjer ikkje stort på denne bloggen min, trass i at eg hadde ambisjonar om å ause tankar om litterære tema ut over dei få følgjarane mine og dei eg i tillegg kunne nå på Facebook. Den låge aktiviteten heng kanskje saman med latskap, men det er også slik, at det er så store mengder tekst tilgjengeleg i aviser og på nettstader, så mye ein kan høyre på radio og i podcastar og så mye ein kan sjå på TV, at ei låg stemme på ein bortgjømt nettstad kan verke overflødig.

Når eg no likevel melder meg, er det fordi eg vil medverke til at ein sambygding blir synleg. Eller – meir synleg får eg seia, for Bjørn Hatterud har vist seg fram på mange arenaer den siste tida. Som skribent i fleire sjangrar, som kurator for spennande kunstprosjekt og som støyande musikar. No har han kome med den første boka si: «Mot normalt».

Første gongen eg var borti han, var da han hadde skrive ein tekst om råning – eg trur det var i Samtiden. Eg festa meg ved kombinasjonen av refleksjon og humor, og ved namnet. Han måtte jo vera brumunddøl, for folk flyg ikkje rundt over alt i Noregs land og heiter Hatterud. Det stadfesta han seinare, i ein artikkel i Ny Tid, der han fortalde om ungdomstida si, som funksjonshemma homofil brumunddøl med kulturelle interesser. Det var veldig vondt å lesa, sikkert ekstra vondt for ein som sjølv er frå Brumunddal og som fortsatt kjenner seg som brumunddøl sjølv om han skifta postadresse alt i 1971. Eg tok kontakt med han og har følgd han på Facebook frå da av.

Den vesle flisa av ei bok som han no har gitt ut på Samlaget, er ein sjølvbiografi. Han skriv om familien sin og om livet sitt, heilt frå den dramatiske fødselen. Det handlar blant anna om ryggmergsbrokk, klumpfot, overvekt og dårleg syn. Og om ein bråmoden, homofil unggut som blir mobba. Men lesaren møter ikkje ein sjølvmedlidande forteljar; han skildrar plagene og utfordringane i ei nøktern, til tider nesten humoristisk, tone. 

Bjørn Hatterud kjem frå småkårsfolk, og dette pregar framstillinga. Han er beiskare når han fortel om klasseskilnader enn når han skriv om eigne plagar. Samtidig skriv han om sine næraste med respekt, varme og takksemd. Hos denne lesaren sit dette like sterkt att etter lesinga, som alt det som er opprørande. Og ikkje minst: Boka endar godt, med kjærleik, karriere og Yoko Ono! Og Hatterud har fortsatt livet framfor seg.

Hatterud var ung på nittitalet, på den tida da Brumunddal fekk mye negativ omtale på grunn av at valdelege rasistar herja med innvandrarar. Eg var vaksen brumunddøl i eksil på Romerike og måtte tole at folk assosierte heimstaden min med hendingar og haldningar som eg alltid har hatt sterk motvilje mot. Og når eg les «Mot normalt» kan eg ikkje la vera å tenkje tilbake på eigen oppvekst, 25 år tidlegare. Eg var òg ein raring frå ein enkel heim; sjukeleg, overbeskytta og intellektuell. Men eg var tynn, beina var like lange, og eg likte jenter. Det hende eg blei plaga, men aksepten og varmen i den andre vektskåla vog mye tyngre. Så eg hadde det lett, men kan likevel kjenne meg att.

I siste kapittel siterer Hatterud mor si, som seier at utan funksjonshemmingane, ville han kanskje blitt igjen i Brumunddal og jobba på posten. Akkurat det trur eg ikkje noe på. Utan funksjonshemmingane ville han fått et enklare liv, men eit multitalent som han, ville nok funne plassen sin uansett. Men det er blitt ei viktig bok av det, og eg håper ho blir spreidd i stort omfang, først og fremst i Brumunddal, men ikkje berre der.

Tante Ulrikkes vei

Zeshan Shakar fekk Tarjei Vesaas’ debutantpris for «Tante Ulrikkes vei», og det gler meg stort. Det er mange år sida det kom inn ein så vesentleg debutant på den heimlege litterære scena. Romanen har fått svært gode kritikkar, og ramma for handlinga er vel kjend for dei som følgjer med i norsk litteratur. Ein NOVA-forskar studerer ungdomsmiljøet på Stovner, og det er forteljingane frå to av informantane som utgjer romanen. Den eine, Mohammed, kjem frå ein ambisiøs familie, og han har eit godt utgangspunkt for ein akademisk karriere. Den andre, Jamal, har det svært vanskeleg heime og har mykje han må meistre her. For han blir skolen eit forstyrrande element i staden for eit viktig steg på vegen mot eit trygt og stabilt vaksenliv. 

Shakar skildrar gutane på overtydande vis, men det er ikkje skildringa aleine som gjør romanen så god. Han skriv om dei på ein måte som gjør at dei framstår som handlekraftige, ansvarlige individ, rett nok ikkje alltid innafor dei rammene som blir trekte opp for dei av samfunnet. Spesielt når det gjeld Jamal, er dette godt gjort. Ei overflatisk framstilling av livet til denne guten, kunne lett synt han fram som eit offer, men da ville vi ikkje fått ein så potent roman. Det må seiast at livet til Mohammed heller ikkje går på skinner, og i framstillinga av denne karakteren, får Shakar fint fram kva dilemma ein står i når ein hører til i ein minoritetskultur og samstundes skal lykkast på fleirtalets vilkår. 

Eg har eit heilt arbeidsliv bak meg i grunnskolen, og eg har møtt både Mohammed og Jamal fleire gonger. Både maskuline og feminine utgåver, og dei har ikkje alle vore muslimske innvandrarar heller. I desse dagar snakkast det mykje om tilstanden i dei skolane i Oslo der det er fleirtal elevar med innvandrarbakgrunn, mange utan særleg motivasjon for skolearbeid. Eg veit det er ein klisjé, men seier likevel at «Tante Ulrikkes vei» hadde eigna seg for samtale og refleksjon for alle som arbeider med barn og unge; særleg dei som står i fare for å bli nærsynte etter å ha mislukkast i å lære bort norsk og matematikk til unge menneske med store utfordringar i liva sine.

Fleire menn som ingen treng

«Sjøl har jeg alltid vært ei kjerring, alltid gjort de riktige tinga» seier ein av karakterane i novellesamlinga «Jeg har hørt det er fint der», av Tom Ingar Eliassen – den andre samlinga til denne forfattaren. Hos ein annan heiter det: «Jeg har ofte vært altfor tilbakeholden i livet, ikke grepet øyeblikkene». Desse to er blant dei heldigare stilte vi møter i dei tretten novellene. Dei fleste karakterane er på kollisjonskurs med lagnaden, og dei som i det heile tatt taklar det, taklar det ikkje alltid på ein god måte. 
 

I 2016 gav Frode Grytten ut novellesamlinga «Menn som ingen treng», og denne tittelen kunne passa på boka til Eliassen óg. I tolv av tekstane er det menn som står i sentrum; den trettande handlar om ei kvinne som er blitt forlaten av ektemann og son. Etter det har ho slått seg saman med ein forfylla og labil mann, og når handlinga tilspissar seg mot slutten, seier ho at dei kan stikke til Syden, for ho «har hørt det er fint der». Blant dei mennene vi elles møter, er fleire arbeidslause eller har jobbar dei ikkje meistrar; dei er ute av stand til å stille opp for kvinnene sine; dei er håna av sambygdingar eller dei har meldt seg ut av fellesskapet og lever i si eiga verd. Med nokre unntak.

Tom Ingar Eliassen er flink til å byggje opp ei novelle. Han porsjonerer ut informasjon i passelege mengder og til rett tid, og i dei fleste tekstane blir ikkje all underteksten avslørt; det står gjerne att litt som lesaren får å undre seg over. Eg likar også måten han har det med å avrunde på – novellene endar som regel opp i ein vaklande balanse som står godt til innhaldet.

For denne lesaren er det to noveller i samlinga, som stikk seg positivt ut. Den lengste teksten i boka – «Blue Hawaii», og «Hvor ligger Halvorsen?». I begge desse novellene slepper forfattaren karakterane laus på einannan i eit slags kammerspel – dialogane flyt godt, og til tider dirrar det, trass i at det kan vera vel aparte tema for samtalane. I den første teksten møter vi to ektepar som møtest til middag. Gjestene er underdogs; han er utan arbeid, og dei strever for å takle at ho ikkje kan få barn. Verten har nett fått ny jobb; han har dobla løna si og skal markere seg ved å servere Kobe-biff som han skal steike på ein grill han ikkje får tent. Hovudpersonen i den andre kjem heim til bygda der han vaks opp og oppsøkjer gamlekjærasten sin, og dei tenkjer tilbake til ei dramatisk ulukke som skjedde medan dei var saman.

«Jeg har hørt det er fint der», er ei ujamn bok. Hadde Eliassen luka ut dei svakaste tekstane, ville han endt opp med ei heiderleg novellesamling. Det ser ut for meg som om han somme stader er inspirert av Beckett eller Askildsen, men at han kanskje ikkje har fordøya inspirasjonen godt nok. Andre stader opererer han i grenselandet mellom fantasi, flukt og røyndom. Han tek han heilt ut i «Pleasure Island», og får det til. Når det ikkje går like bra med somme av dei andre tekstane, lurer eg på om det kan ha å gjera med at sujetta er for ubetydelege; at han har gitt seg sjølv for lite å jobbe med.

Synsvinkel og språk: I åtte av novellene er synsvinkelen hos hovudpersonen, mens han nyttar tredje person i dei fem siste. Språktona varierer mellom eit munnleg prega, radikalt bokmål og konservativt riksmål. Det kan sjå ut til at forfattaren nyttar språket til å karakterisere personar og miljø; at jo eldre personar det dreier seg om, desto meir gammaldags blir tona. Ettersom dette ikkje er konsekvent, kan en også tenkje seg at han ikkje har funne si særeigne stemme. Men ein kunstnar har lov til å vera på veg, og det er Eliassen definitivt.