"Et lite liv", men diger bok

No og då hender det at eg kjenner trong til å finne ein tjukk roman der eg kan krype inn og bli ei stund. Ein roman eg kan fordjupe meg i utan å møte alt for mykje motstand, samtidig som han er skriven på ein slik måte at eg ikkje treng irritere meg over banalitetar og dårleg språk. Førre gongen eg hadde det slik, fann eg fram «Et lite liv» av Hanya Yanagihara – ein forfattar eg ikkje veit stort om, anna enn det som står på innbretten: ho er amerikansk, fødd i 1975.

Boka kom på norsk i 2016 og fikk ein del merksemd. Mi pocketutgåve er frå sjette opplaget, så ein kan tenkje seg at ho har hatt mange lesarar, og slik sett er det ikkje sikkert eg gjør nokon ei teneste ved å skrive om ho her. Men litteratur skal ikkje vera ferskvare, og det kan jo hende at nokre refleksjonar fire år etter kan skaffe boka nye lesarar, eller bidra til nye tankar hos dei som har lese ho. (Pocketutgåve, forresten: det skal litt til å ha så store lommer at ein får plass til denne 800 sider lange boka.)

Romanen startar som ei tilforlateleg forteljing om fire unge gutar som ikkje kjenner kvarandre, men som møtest fordi dei skal dele leilegheit i New York når dei startar å studere. Ein kommande biletkunstnar, ein skodespelar, ein arkitekt og ein advokat. Alle blir dei framståande på sitt felt, og etter kvart som handlinga utviklar seg, kjem det fram at advokaten, Jude St. Francis, har opplevd uvanleg tunge ting som framleis pregar livet hans. Han blir snart den sentrale figuren i romanen.

Jude er funksjonshemma, nærtakande og introvert, og han har det med å skade seg sjølv. Det kjem fram at han har vore utsett for alvorlege overgrep, og det romanen først og fremst handlar om, er korleis overgrep dominerer den som har vore utsett for dei, og også korleis det pregar liva til dei som er rundt offeret.

Boka er lett å lesa, og likevel tung og dyster. Jude har eit stort nettverk, og han blir hovudoppgåva i livet til fleire av dei. Det handlar om meir enn empati, for Jude er ein mann med mange talentar, og i sine beste stundar har han mykje å gje tilbake. Men han har ei massiv utryggheit i livet sitt, som gjør at han heile tida er i kamp, både med seg sjølv og sine næraste.

Sett utanfrå er alle dei viktigaste karakterane i boka vinnarar. Og det har nok Yanagihara gjort for å få fram kor mykje som skal til for å lækje såra etter overgrep i barndom og ungdom. Samtidig får ho sagt at den amerikanske draumen ikkje er så glansa som den meir lettbeinte delen av amerikansk kultur prøver å få oss til å tru. Lesaren kan ikkje la vera å spørja seg om korleis overgrepsoffer har det, som ikkje har eit slikt nettverk rundt seg.

«Eit lite liv» er ei viktig bok. Eg har ikkje sett denne problematikken bli så inngåande skildra før, og eg har framleis uro i sjela etter å ha lese ho. Men likevel har eg innvendingar. Romanen er for lang. Ettersom det er nokre år sidan boka kom på norsk, søkte eg opp reaksjonane i norske medium då ho kom. Somme stader sto det om boka at forleggjaren til originalutgåva hadde bedt om at forfattaren skulle skjæra ned teksten med 150 sider for å spare lesarane for litt elendigheit. Det ville ho ikkje; ho ville at det skulle gjøra vondt. Slik eg ser det, burde ho gjort det, for at det skulle gjøra vondare. Slik det er blitt, er det for mange repetisjonar. Nerven i boka blir svakare, så til tider blir det rett og slett litt keisamt. Og det var jo ikkje meininga.

Det er godt kjent at overgrep er øydeleggjande for dei som er offer. Slik sett kjem ikkje romanen med ny kunnskap. Men dei som har hatt ein enklare seilas gjennom livet, får høve til å komme i kontakt med smerten og fortvilinga til dei som lever med minne om slike opplevingar, og det er meir enn god nok grunn til å håpe at enda fleire skal setja seg ned med han.

Les Dickens!

Jeg har lest Dickens, og det er mange år sia sist. Jeg valgte «Store forventninger», som er en av romanene forskere og kritikere framhever blant verka hans. Hovedpersonen i romanen er den foreldreløse gutten Pip, som lever i fattigdom i hjemmet til søstera og svogeren sin. Handlinga tar til med at Pip blir overfalt av en rømt straffange som truer han til å stjele mat til seg. Etter dette får han innpass på godset til den rike og fornemme Miss Havisham, han forelsker seg i den overlegne Estella og han bestemmer seg for at han vil leve et liv i velstand. Ikke veldig realistisk for en fattiggutt, men ved hjelp av en velgjører som ikke blir avslørt før langt ute i handlinga, ser det ut til at han skal klare å gjennomføre planen sin. Men livet er ikke enkelt, verken for Pip eller for oss andre, og leseren får være med på ei livsreise som både er rørende og dramatisk.

Det er ikke sjølsagt at det er en roman av Dickens en setter seg med når en skal ha seg ei lesestund. Det kommer nye bøker i store mengder, og flere av dem lanseres med omfattende kampanjer; forfatterne intervjues i TV og aviser, og bøkene får plass i så vel private som offentlige samtaler. Dessuten har nye bøker det fortrinnet framfor klassikerne, at de kan fortelle oss noe om vår eiga samtid, og slik blir de kanskje lettere å relatere til. 

Hvorfor skal en da lese Dickens, som var virksom for over 150 år sia. (Store forventninger ble utgitt første gang i 1860). Eller andre klassikere, for den sakens skyld. Hvis en er opptatt av bøkenes nytteverdi, er det mye her som en kan lære om England i victoriatida. Men slik kunnskap kan en jo hente andre steder. Når jeg anbefaler romanen, er det først og fremst fordi jeg unner følgerne mine all mulig uforfalska leseglede. Fortellinga er frisk og levende, og det skal oversetter Ragnhild Eikli ha sin del av æra for. Slik beskriver Dickens en karakter som Pip ikke er særlig begeistra for: «Bentley Drummle hadde en så forurettet mine at til og med når han åpnet en bok, så han ut som om forfatteren hadde fornærmet han personlig, og han var slett ikke mer vennligsinnet overfor mennesker han møtte i virkeligheten.» Slike formuleringer er å finne gjennom hele romanen.

Den framstående litteraturforskeren Harold Bloom ga i år 2000 ut ei bok som heter «How to read and why». Hvis noen er ute etter en guide inn til de litterære klassikerne, kan de gjerne bruke denne. Han skriver om denne boka: «Hvordan bør man lese Store forventninger? Ved hjelp av de aller mest grunnleggende elementene i ens egen redsel, ens eget håp, ens egen ømhet – som om leseren skulle ha blitt barn på ny.» (Oversatt etter den svenske utgaven)

«Store forventninger» er gitt ut på norsk flere ganger. Min utgave kom i Bokklubbens verdensbibliotek i 2002, og som ekstra bonus er den forsynt med innledende essay av Henning Hagerup og etterord av John Irving.

Helge Rykkja

Eg hadde ikkje tenkt meg at denne bloggen skulle bli ein oppsamlingsplass for nekrologar. Men så døydde Arvid Torgeir Lie i mai, og etter om lag tre veker kunne eg lesa at Helge Rykkja har forlate oss. Begge desse var framifrå poetar som eg har sett pris på, og som ikkje har hatt så mykje lys på seg dei siste åra. Det ville gjøra meg glad om fleire ville lesa dikta deira etter å ha vore innom bloggen min.
 

Helge Rykkja blei fødd i 1943, og alt i 1966 kom den første boka hans, rett og slett med tittelen «Bok». To år etter kom han med diktsamlinga «Poesi», og det er nok desse bøkene som er dei mest sentrale i forfattarskapet. Det er tynne bøker med raust innhald; både små og store tema, men Rykkja heldt seg alltid langt unna dei store orda, og han kunne bli oppfatta som for enkel og ikkje heilt seriøs – ei oppfatning som nok ingen deler lenger. Jon Leirfall frå Senterpartiet siterte han til spott og spe frå talarstolen på Stortinget – ei ære som også Arild Nyquist fekk oppleve, og eg vil tru at begge fekk nye lesarar i kjølvatnet av dette.

Eit dikt frå «Poesi»:

Sverige, så vakkert land. Jeg drømmer om deg.

Bjørnson var i Sverige og andre og. Det er den

dype Bottenviken som er fin, flammehavet i

Kiruna, vennskapsby med Gjøvik. Høye fjell,

ikke så høye fjell som Galdhøpiggen, høye nok.

En uendelighet av landevei.

Nasjonalsangen er meget gammel.

Hvorfor elsker vi Sverige nå?

Fordi det har så myke barn.

Svenskene tåler ikke så mye, gjør de? De blir

slått sønder og sammen. Vi liker tålmodighet.

Vi elsker dem, tror jeg, fordi de blir slått.

Haparanda.

Det er noe i veien med Sverige.

Helge Rykkja var ikkje berre diktar, han var også lærar i Kragerø og kommunepolitikar for Raudt i same kommune. Det står ein fin artikkel om han i Klassekampen 16. juni. Eg må medgi at eg ikkje har lese så mykje av det han skreiv dei siste åra, så eg måtte ein tur på nettet. Der fekk eg sjå at han har ei forfattarside, eller ein blogg. Veldig tiltalande, og det siste innlegget, som handlar om makrellen, er datert så seint som 30. mai i år. No skal eg lesa meg bakover på bloggen, og det tilrår eg fleire å gjøra. Her er han: https://helgerykkja.com/

75 år og debutant

Det må vera lov å seia at Simon B. Andrewes er noko for seg sjølv. 2. juni blir han 75 år, og han feirar med å debutere som forfattar. Med tre bøker. Ei diktsamling og to prosabøker, som begge tek utgangspunkt i livet til forfattaren. «Memoir» er ein sjanger i engelskspråkleg litteratur, som ikkje er like vanleg i den norske. Og, som vi alle veit, minnet er ein upåliteleg følgjesvenn, så det treng ikkje vera gudsens sanning, alt som står der. Bøkene blir berre publisert digitalt, så den som er avhengig av papir, må skrive ut sjølv. Eg veit ikkje korleis utgjevingsprosessen har vore; om tekstane har vore gjenstand for redaksjonell handsaming eller ikkje, men for å føregripe litt: Bøkene er gode, så berre les dei! (Eg må ta atterhald for den eine prosaboka – «Andrewes with an extra e» – ettersom eg ikkje har lese ho.)

Eg har kjent forfattaren i snart femti år. Eg kjenner han ikkje godt, og vi møtest sjeldan, men vi kjenner einannan godt nok til at han har dedisert eit dikt til meg – ei ære sjølvsagt, men det gjør kanskje noko med habiliteten min. Det er jo eit dilemma, å skulle skrive om bøker som vener har skrive, også i ein marginal publikasjon som denne. Ein vil hjelpe dei til å få lesarar, men ein vil også kunne sjå seg sjølv i spegelen etterpå. Så hadde bøkene vore dårlege, ville ikkje denne teksten blitt skriven.

Eg har lese diktsamlinga Blinded by love or science og memoaren 1969. A Year in a Life. Det er mogeleg å sjå at det er same mann som har skrive bøkene, iallfall når ein veit det . Han har ei audmjuk haldning til stoffet sitt, og til livet òg – det ser ein spesielt godt i prosaboka. Han skaper spenning i dei beste tekstene ved å dra liner mellom det nære og det fjerne, og mellom det handfaste og det vi berre må spekulere over. Og om nokon skulle frykte det: tekstane er ikkje gammalmodige i det heile tatt. 

Blinded by love or science. Det er ein elegant tittel, men kanskje ironisk meint. For forfattaren ser godt nok, og han er undrande, han ser etter samanhengar, og no og da finn han dei òg. Eg blir meir opptatt av det han skriv om vitskapen, det vil seia astronomien og astrofysikken, og det er det som får størst plass i samlinga òg. I vår tid er vi opptatt av klima og miljø; vi har det travelt med å finne løysingar på klimakrisa, slik at barnebarna våre skal kunne få eit like godt liv som det vi har hatt og har. Poeten er ikkje likegyldig til dette, men nysgjerrigheita hans blir meir pirra av korleis universet har vokse fram, og kva det har i vente. Og plutseleg kan han vise lesaren det store i det vesle og finne parallellar mellom det kosmiske og det kvardagslege. Som i The Moon Tonight – eitt av mine favorittar, og eg siterer første del:

The moon tonight, an empty tin plate;

rockets would clatter down like pennies

upon its plain yellow plains.

An acid of ages stains its open face,

each night eating a little more away

of its once proud luminosity,

discolouring it with shadows of decay,

deepening my distress,

the longer I choose or have to look.

I memoarboka skriv han om pop-poetane frå sekstitalet, som Adrian Henry og Roger McGough, og da vi gjekk på folkehøgskule saman, las vi gjerne desse diktarane. Dei er tilbakelente og uttalar seg i ei lun, humoristisk tone, og ei slik tone finn ein hos Simon A òg. Les for eksempel The Adam Syndrome. 

Det er ei mangfaldig diktsamling Simon Andrewes har skrive. Lange dikt, korte dikt, politiske dikt, dikt om maskulinitet, og sjølvsagt dikt om kjærleik og vitskap – dvs om astronomi og liknande. Somme av dei lange tekstane kunne vore stramma opp, for det hender han blir så opptatt av å få fram bodskapen, at det poetiske går tapt. Han kunne også lagt til sides fleire av dei korte, aforistiske tekstane, slik at dei som er verkeleg gode, hadde fått plass til å skine. Nokre få dikt er på rim; han har skrive ein sonett som eg likar veldig godt. Og det eg synest er høgdepunktet i samlinga: To Count the Harmony, som handlar om slottet Alhambra i Granada, Spania, og om det umogelege i å måle opp venleiken og harmonien ein ser der.

1969. A Year in a Life. Det var det året forfattaren fylte 24 år. Han jobba på flyplass, lurte på kva han skulle bruke livet sitt til og korleis han skulle få eit tilfredsstillande kjærleiksliv – dei av oss som er over 24 år, veit nok kva det handlar om. Ute i verda var det uroleg, den gongen som no. Året før gikk sovjetiske troppar inn i Tsjekkoslovakia, og i januar sette Jan Palach fyr på seg sjølv og blei martyr. Dette blei ekstra nært for Simon, som hadde ei venninne frå Praha. Det var krig i Vietnam og konflikt, eller krig, i Nord-Irland. Og kulturelt: Beatles song på siste verset (Simon passerte ei folkemengd i London utan å få med seg at Beatles spelte frå taket på Apple-bygningen), musikalen Hair gjekk for fulle hus, og Doctor Who, som etter det eg veit, aldri slo an her i landet, gjekk på TV. 

Boka er kronologisk ordna. Jakta på kjærleiken går som ein raud tråd, frå norske Britt til kanadiske Nell, og med fleire stasjonar på vegen. Det er lett å kjenne seg att i alt forfattaren må gjennomgå av dilemma, sigrar og nederlag på denne fronten. Simon slit med dårleg sjølvtillit, ikkje først og fremst knytt til maskuliniteten, men han er i tvil om han vil vera i stand til å gjennomføre ei akademisk utdanning. Og innimellom er han opptatt av korleis ein blir eit godt menneske. Hadde han lagt meir vekt på dette siste, kunne teksten fått tydelegare nerve og blitt enda meir spanande.

Engelske prosaistar er ofte ordrike, men utan at det blir tom prat av det. Dette har dei kanskje etter Dickens, som er ein meister til å utbrodere. Simon nyttar også mange ord, og det kler forteljinga. Ho blir sjeldan keisam, sjølv om det frå tid til annan dukkar opp transportetappar som lesaren gjerne går litt kjapt forbi. Eit høgdepunkt er når kameraten Neil underviser Simon i klassisk musikk mens Rolling Stones spelar i Hyde Park, rett i nærleiken. 

Mange av dei som kjem til å lesa denne bloggposten, kjenner Simon og vil frå før vera motiverte til å lesa bøkene hans. Til dei som ikkje kjenner han, vil eg seia at bøkene absolutt er verdt å lesa. Dei er tilgjengelege på smashwords.com, og kostar omtrent det same som ei dagsavis i laussal.

Arvid Torgeir Lie

Arvid Torgeir Lie er død, les eg på Facebook. Eg har ikkje sett det i avisene, eller høyrt om det i radio og TV, men det kan hende eg har følgt dårleg med. Han hadde nok sine litterære glansdagar på syttitalet, og det er mange av dei som vel ut stoff til media, som ikkje kunne lesa på den tida. Han blei 81 år gammal.

Det er ikkje mange diktsamlingar eg har opna oftare enn «Skrive og tenke» som kom i 1971. Her er det dikt med tema frå livet til arbeidsfolk, både arbeid og fest, det er politiske dikt (Forandringa går omkring overalt og er ikkje til å stoppe) og det er dikt med jenter i. Men når han no er borte, er det eit dikt som ber om å bli sitert, og det står i «Sol og sekund» som kom to år seinare. Det heiter «Mor død».

Mor død.

Kvit stake.

Ein tårefylt mur kring mor.

Vi prøvar mangt i denne stund,

men kjem ikkje langt,

ser bare det store framom oss,

nøyer oss med det,

og det er nok.

Over: sola i sin bane,

under: mor i sin bane.

Hurra. Det kan vi vel ikkje sei.

Hurra mor.

No er Arvid Torgeir Lie i sin bane. Hurra Arvid Torgeir Lie.