Nyåpning av bloggen

Etter at denne bloggen har ligget urørt i snart seks år, har jeg bestemt meg for å publisere igjen. Jeg begynte å skrive i ei tid da jeg gjerne ville være kritiker, uten at jeg hadde noen oppdragsgiver. Så ble jeg hyra inn av Klassekampen, der jeg skrev anmeldelser i sju år med vekslende hyppighet. I vinter fikk jeg beskjed om de ikke trengte meg til regelmessig anmelderi lenger, og det var det bare å ta til etterretning.

Når jeg nå gjenopptar blogginga, tror jeg ikke det er fordi jeg gjerne vil være kritiker. Men jeg vil gjerne være en leser som har en slags retning på lesinga, og som er med i en samtale om litteratur. Og det tenker jeg at jeg er, så sant jeg formulerer meg om bøker, uansett om noen leser det jeg skriver, eller ikke. Det fine ved å være fri leser, er at jeg sjøl kan bestemme hva slags spor jeg vil følge. Jeg tenker at det godt kan bli gamle spor, og hvis ei bortgjømt nettside som et lite antall personer følger med på, kan bidra til å motvirke at litteratur oppfattes som ferskvare, er ei beskjeden målsetting nådd.

Først og fremst skal jeg legge ut tekster som tar utgangspunkt i lesing, men skulle jeg komme over annet som trigger meg til å skrive, vil jeg jo se stort på dette.

Under finner du de første artiklene. Jeg har begynt med å legge ut noen få anmeldelser som har vært trykt i Bokmagasinet til Klassekampen sia jeg sist ajourførte bloggen, i tillegg til en nyskrevet tekst om den nest siste diktsamlinga til Göran Sonnevi. Så får vi se etter hvert.

Göran Sonnevi. Bok utan namn.

Göran Sonnevi er ein av dei viktigaste poetane i Norden. Han blei fødd i 1939 og debuterte i 1961. I dei 56 åra som er gått etter debuten, har han ein jamn produksjon – den siste boka – «Sekvenser mot Omega» kom no i vår. Etter omtalane å dømme kan det sjå ut som om denne boka har mye til felles med den førre, som eg har brukt like lang tid på å lesa som diktaren har brukt på å skrive ei ny, og som eg seier litt om under.

Det første eg las av Sonnevi, var det mest kjende diktet hans – «Om kriget i Vietnam». Det best kjende politiske diktet i heile den svenske litteraturen, er det mange som meiner. Gjennom åra har eg stadig lese dikta hans; både måten han reflekterer på og temaa han skriv om, har stimulert meg og hjelpt meg til å tenkje. Det kan sjå ut som om han ønskjer å femne heile tilveret i diktinga si; natur og kultur, kvardag og politikk, fortid og framtid, liv og død. Og han lykkast ofte. Dikta hans er ofte omfangsrike; det siste diktet i boka som kom for fem år sia, strekkjer seg over vel 400 av dei 803 sidene boka omfattar. «Bok utan namn» heiter samlinga, som består av så vel nyskrivne som eldre dikt, i tråd med det som er vanleg hos Sonnevi. Han diktar i eininga, og dikta får ligga til han finne den rette samanhengen å gi dei ut i.

«Disparate sin nombre» heiter det lange diktet som avsluttar boka. «Namnlaust nonsens», men slett ikkje nonsens. Det kan sjå ut som om han varmar opp i den første halvdelen av samlinga, ikkje på den måten at dikta er lettbeinte, men tematikken er stort sett den same. Det er berre det at han treng det heilt store formatet for å binde det heile saman. Viss ein skal finne noko som skil dette diktet frå tidlegare produksjon, er det kanskje at diktaren har levd så lenge som kunstnar, offentleg person og medmenneske, og han har eit sterkare dødsmedvit enn tidlegare. Han var 73 da boka kom, og døden trengjer seg på. Han skriv om kollegaer og vener som blir borte; delar av diktet har litt dagbokspreg med avlidne kjenningar i sentrum. Birgitta Trotzig var ein nær ven og er den som blir oftast nemnd.

Ut frå det han skriv i opningsdiktet, er det kjærleiken til ho han har delt livet med, som gir perspektiv til alle tankane, formuleringane og standpunkta som følgjer vidare i boka. Han flytter seg til Koster, året er 2006, og alt da kjem døden inn som eit sentralt tema. Og han reflekterer mykje rundt den politiske situasjonen i verda, først og fremst krig/ fred-problematikk.

Diktet om krigen i Vietnam blei publisert i 1965. «USA’s vidrige krig» skreiv han den gongen. 41 år seinare seier han at «det var en seger över Imperiet. Men inte en seger för de levande människorna”. I denne boka kjem han ofte inn på krigen i Midtausten, diverre utan å ville ta standpunkt mot den  israelske aggressoren. Han kan verke overopptatt av den israelske offiseren Gilad Shalit, som blei teken til fange av palestinarane og seinare utveksla mot ei stor gruppe palestinske fangar. For meg skjemmar dette dikta. Eg kan også bli litt irritert over at han stadig verkar litt rein og feilfri når han snakkar, men eg ser at dette kan ha vel så mykje med lesaren å gjøra, som med diktaren.

Oppsummert kan ein seia at Sonnevi kan lesast som ein diktar som er på parti med livet, mot døden, men som samtidig ser at døden ikkje er til å unngå. Han skildrar livets mange fasettar, og han er god å lesa og stimulerande å følgje, men det er nok ein føresetnad at lesaren arbeider seg inn i ein slags Sonnevi-modus. Han må vera viljug til å følgje dei lange linene til diktaren, ta ytringane for det dei er utan å leite bakom orda. Som sagt hadde eg ønskt meg at han kunne skilje klarare mellom det rettferdige og det urettferdige når han skriv om politiske tema, men slik han skriv, er det mogeleg å seia han imot og følgje tankestraumen vidare.

Slik skriv han om livet og døden:

Vi transcenderar oavbrutet  Transcenderas in i döden  Vi bärs av den entropiska energin  In i allt högre ordningar Innan vi utplånas Så är vi unika individer, personligheter  Som heller aldrig ska återvända.

Göran Sonnevi: Bok utan namn. 2012

Siste bok om skogfinnane

Kommentar 2017: Eg har meldt fleire av romanane Britt Karin Laren har skrive om skogfinnene, og eg kan ikkje la vera å undre meg over at desse romanane har fått så sparsom omtale. Dette er den siste boka i serien - ho kom i 2015.

«Et fraflyttet eller tomt hus er alltid mer enn et tomt hus, er fullt av historie, minner....» skriv Britt Karin Larsen mot slutten av den nye romanen sin, «men et sammenrast hus, hva er det mer enn et sammenrast hus?»

Huset som har måtta gje etter for tunge snømassar, er Mostamägg, det vesle bruket som er nemnd i tittelen på romanen Larsen gav ut i 2009, og som innleidde serien som blir avslutta med denne boka, nummer sju i rekka. Bøkene handlar om skogfinnane på grensa mellom Noreg og Sverige, sett gjennom livet til nokre få familiar i ei lita grend.

«Kaldere mot natten» heiter romanen, illevarslande nok. Larsen har det med å nytte symboltunge romantitlar, og slik eg les forteljinga, er det som om slutten på romanserien fell saman med slutten på livskrafta på Finnskogen. Skogsmaskinane herjar i skogen, hus rasar saman eller brenn ned, ulv og bjørn gjer det vanskeleg å halde på med husdyr, og dei unge flyttar til byen. Biletet er rett nok ikkje heilt svart; det går framleis folk på stiane, sjølv om det handlar om turistar eller folk som søkjer skogen for å unngå selskap frå andre. Og lønnetreet som blei planta ved Mostamägg i den første boka, held stand.

Tidslina for romanen strekkjer seg frå tidleg førtital og femti år framover. Oliver frå Havnkota er grenselos og hjelper mellom andre jødiske Ruth, som blir ein av gjennomgangsfigurane i romanen. Det blir også Turid, dotter av ein etterkommar av folket på Mostamägg og ein tysk soldat. Lesaren får følgje ho frå ho er lita og fram til ho er godt vaksen, medan ho søkjer identiteten sin. Ho høyrer til to nedrakka minoritetar på ein gong og er eit tydeleg eksempel på eitt av dei to siktemåla Larsen har med romanserien sin. Samtidig som ho vil fortelja soga om skogfinnane, står Larsen opp for folkeslag og grupperingar som blir hundsa og sett ned på. Finnar, jødar, urfolk av alle slag og såkalla «tyskarungar». 

Kunsten, og vilkåra for at kunstnarar skal lykkast, er eit sidetema som må nemnast. Diktaren Per, som også speler ei rolle i den førre romanen, blir ikkje akseptert av sambygdingane og slit med sjølvtilliten. Han flytter til Oslo og slumpar til å kome inn i eit miljø av litteratar, der somme set pris på han, medan andre hånar han. Han tyr til alkoholen, og det endar ikkje bra. Kunstnarane hos Larsen er sårbare menneske som skil seg ut frå fleirtalet fordi dei har spesielle gåver. Dei er ikkje heva over andre; dei er avhengige av å bli sett og oppmuntra for å kunne realisere det dei har i seg.

Finnskogen er ikkje det mest omsungne området i vårt land, og Britt Karin Larsen har gjort ein stor og vesentleg innsats som kronikør av livet her. Det er som seg hør og bør at handlinga blir ført fram til vår tid – Turid er sjuande ledd i den mest sentrale slekta – ettersom problemstillingane er så aktuelle. Situasjonen i verda i dag, der flyktningar og andre i ein vanskeleg livssituasjon søkjer til dei rike landa i Europa, kunne kanskje gitt stoff til enda ei bok, og eg ser ikkje bort frå at Larsen klør etter å halde fram.

Avslutninga av dette storverket er likevel ikkje på høgd med dei andre bøkene. Komposisjonen liknar på dei tidlegare – mange stutte kapittel, gjerne innleidde med ein refleksjon over temaet lesaren skal få veta meir om. Forteljaren flyttar seg raskt mellom personar og stader, først og fremst på Finnskogen, men også til Oslo, Stockholm og USA. Dette fungerer også denne gongen bra; Larsen har eit stort lerret ho målar på, og ho fyller det godt. Men eg synest at ho gir kvar einskild karakter litt for liten plass denne gongen. Turid blir meir eit døme på ein person med en ukjend tysk soldat til far, enn ein mangfaldig karakter i utvikling, og når forfattaren vel å inkludere den velståande jødiske kvinna Ruth, ville det vore interessant å lære ho betre å kjenne. Det er kanskje urettvist å seia dette, ettersom det er ein kollektivroman vi har med å gjera. Og det handlar jo om det subjektive inntrykket til meldaren, at han opplever romanen for mykje som ein katalog over lagnader, og for lite som eit verk der karakterane får liv.

Uansett, etter sju band om livet, slitet, lykka og ulykka på Finnskogen, kan eg ikkje konkludere med anna enn at Britt Karin Larsen har skrive eit romanverk som bør bli ståande som eit av dei sentrale i nasjonallitteraturen frå vår tid.

Britt Karin Larsen, Kaldere mot natten.

Oslo, Cappelen Damm 2015. 507.s.

Muntre dødsdikt

Kommentar 2017: Denne diktsamlinga av Jan Jakob Tønseth kom ut i 2015. Eg var så heldig at eg blei spurt om å melde ho, og eg blei like forundra som dei fleste andre da Kulturrådet sa nei til å kjøpe inn boka til biblioteka.

Jeg ligger i min seng på hospitalet

from som et lam og nylig operert.  

Nå er jeg sammen sydd og bandasjert.

Jeg våken er og er i det reale.

Jeg delirerer ikke. Månen måne er

og på mitt nattbord ingenting til pynt,

med blomster og Kong Haakon heller tynt.

Her ligger jeg og teller mine tær.

Jeg borte var. Jeg kjente ingen stikke

og skjære i meg. Alt var mørkt og øde...

Så om jeg møtte Jesus vites ikke.

På hospitalet våknet jeg og ei i Rosensale.

Og heldigvis. For det er først som døde

de fromme uafladelig sin Jesum tale, - i Rosensale.

På denne måten opnar Jan Jakob Tønseth den nye samlinga si – «Muntre dødsdikt og andre dikt», og jubelen braut umiddelbart laus i meldaren. Den gav seg ikkje. Til Vårt Land seier forfattaren at han skreiv i ein poetisk raptus, og det er nett slik dei ser ut. Overskot på adrenalin kopla med sans for form, og stødig fotfeste i klassisk poesi. Adrenalinet i dikta set i gang adrenalinet hos lesaren.

Utgangspunktet for samlinga er ein kreftoperasjon; forfattaren fekk påvist brystkreft, og heldigvis for han og for litteraturen, blei han operert og heila.

Dikt om døden er sjølvsagt dikt om livet, og munterheita er knytt til at diktaren fekk leve. I tillegg til eigne dikt, har han også med gjendiktingar, og den einaste muntre døde vi møter i boka er den bistre eg-stemma i eit dikt av Baudelaire. Han seier «Meg arver ingen, ingen gravsten ønsker jeg./ Og eg vil ha meg frabedt tårer når jeg dør./ Å be den glupske ravn på fest så den kan meske seg/ med meg, mitt heslige kadaver, er hva jeg akter gjøre.» Den muntre, levande Tønseth seier: «Hvem vet om liv er best, kort eller langt?/ Jeg vet, for jeg skal ennå leve vel og lenge,/ og jeg har fortsatt mangt å gjøre før det stenger.// Og er jeg heldig, dukker søster Kari opp/ med dren og plaster for å stelle med den kranke/ og pleie såret i hans overkropp.»

Dikta er i bunden form, dei fleste av dei sonettar. Debatten for og imot rim og rytme er avslutta for lengst, og formene lever fredeleg ved sida av kvarandre.

Det er ikkje så mykje som er løynd i dikta – ettertanken kjem fordi det er så store spørsmål Tønseth handterer. Han auser av alt han har. Wergeland og Brorson. Bibelen og Baudelaire. Dokterlatin og fransk. Han skriv om kunsten å leve og kunsten å døy. Ein stad dreg han fram slikt han set pris på i livet: «Barn, venner, bøker, Fagervann!/ Asaleaen som nå blomstrer over all forstand», men i neste dikt er han «høibedrøved» og trår etter at det heile skal vera over. Men lesaren treng berre bla ei side til for å finna eit heltemotig eg som ber arra sine med stoltheit.

Boka er delt inn i fire bolkar, dødsdikta fyller den første og den siste. Det som kjem mellom, er to dikt om tid og fem bibelske fantasiar, dei siste kan sjå ut som eit framhald av den førre samlinga, «Fromme vers for enkle sjeler». Habil poesi, men det er dødsdikta som engasjerer.

Eg hugsar ikkje når eg sist blei så hovudstups begeistra over ei diktsamling. Det var såpass sterkt at eg måtte finna ut om eg let meg blende av dei råkande formuleringane, den elegante forma og dei godt turnerte kontrastane. At Tønseth råkar meg, er ikkje rart. Eg er gammal nok til at døden er sterkt til stades i livet og enkel nok til at eg kan bli begeistra av gode formuleringar, kontrastar og overraskande rim. Men det som gjør lesinga til ei spesiell oppleving, er møtet med personen, lykkeleg, sjølvironisk lidande, kjempande og til slutt forsona med et faktum som ikkje let seg velja bort: døden.

Poesi

Jan Jakob Tønseth

Muntre dødsdikt og andre dikt

Cappelen Damm 2015, . 62 sider

Litteratur för amatörer - ein god nabo skriv om bøker.

Kommentar 2017: Bokmelding frå Klassekampen våren 2013. Eg blei veldig begeistra over denne boka, både fordi ho inneheld gode tekstar, og fordi ho stimulerer til lesing av svenske forfattarar som ein kanskje ikkje kjenner så godt hos oss. I ettertid har eg hatt spesiell glede av å lesa dei siste diktsamlingane til Karl Vennberg, som eg sikkert vil komma tilbake til.

Agneta Pleijel. Eit sentralt namn i svensk etterkrigslitteratur, både som romanforfattar, lyrikar, kritikar og essayist. Redaktør for Ord & Bild. Kultursjef i Aftonbladet. Leiar for den svenske PEN-klubben. Fleire av verka hennar er omsett til norsk; likevel har ho ikkje fått mye merksemd her til lands. I fjor gav ho ut ei samling tekstar om litteratur, den eldste skriven i 1965, mens dei ferskaste er frå 2011. Bokmeldingar og essay om einannan, sett inn i ei ramme der forfattaren ser tilbake, samtidig som ho demonstrerer synet sitt på litteratur og nå og da også på politikk. Ingenting verkar gammalt. Alt er aktuelt.

«Litteratur för amatörer» heiter samlinga. Amatørar sjølvsagt i den opphavlege tydinga av ordet, og det har med kjærleik å gjøra. Pleijel er ein slik amatør sjølv òg, og det viser ho i alt ho skriv i denne boka. Samtidig uttrykker ho seg på eit så uakademisk vis at ein slett ikkje må vera spesialist for å ha glede av artiklane. Eg har ikkje lese mange bøker om bøker eg har likt betre enn denne.

Det handlar mest om svensk litteratur, både dikt og prosa. Ho startar friskt med Bengt Emil Johnson, konkretist frå sekstitalet som gav ut lyddikt – «Gubbdrunkning» og «Släpkoppel från vida världen», og endar med ein lang seksjon om ei av heltinnene sine: Birgitta Trotzig, som eg har fått det travelt med å lesa. Tranströmer skriv ho langt og inspirert om, og ho er fleire gonger innom Karl Vennberg. Ho får ein aldrande norsk mannleg lesar til å fatte interesse for Anna Maria Lenngren og Fredrika Bremer, spesielt Lenngren, som var ein samtidig av Bellman, og som svenske litteratar har lese og skrive om, utan å få med seg ironien i tekstane hennar. Pleijel skreiv om henne i 1977, i «Författarnas litteraturhistoria». Teksten er like frisk i dag, og ein av dei mest engasjerande i boka. Så skriv ho om Verner von Heidenstam og Erik Axel Karlfeldt under tittelen «Innsyn hos herrarna». To diktarar frå 1800-talet som dei fleste feministar ville fryda seg over å plukke fjøra av. Men ikkje Pleijel. Det er aldri tvil om kor ho står i kjønnskampen, men ho les desse to som barn av si tid og turnerer dei slik ein turnerer eldre skyldfolk som ein er glad i og ser forsonlege trekk hos, gjennom dei håplause synspunkta dei med brask og bram legg for dagen. Stort sett er det kjente namn ho skriv om, men Kjell Johansson har passert under radaren min. Ein forfattar i same segment som vår eiga Britt Karin Larsen; naturlegvis interessant.

Når Pleijel flytter seg ut av Sverige, går ho helst til Aust-Europa. Bl.a. Milosz, Herbert og Gombrowicz. Og eit vestleg unntak: Susan Sontag. Sentrale intellektuelle forfattarar i vår tid, med eit stort alvor som gjør oss klokare.

Pleijel har levd eit langt liv med lesing og skriving, sentralt plassert i litterære krinsar. Rammene rundt artiklane har ein snev av memoar; og ho fortel om seg sjølv som nyfiken, men med masse ærefrykt og respekt for dei eldre forfattarane ho skriv om. Også som syttiåring har ho desse eigenskapane, og summen av audmjuke haldningar, omfattande kunnskapar og stor skrivekunst, blir ei sjeldan skattkiste. 

Agneta Pleijel, Litteratur för amatörer. 347 sider

Stockholm, Norstedts, 2012